
“Hilah Sharʿiyyah” – Wat is het?
Helaas leidt de terughoudendheid van de gemeenschap in het ondersteunen van moskeeën en onderwijsinstellingen tot financiële tekorten, terwijl de vaste lasten en operationele kosten blijven doorlopen. Vanwege deze dringende noodzaak hebben geleerden toegestaan dat zakāt via Ḥīlah Sharʿiyyah kan worden ingezet. Dit is geen algemene verplichting voor alle zakāt-gelden, maar een verantwoorde optie naast de directe steun aan zakāt-gerechtigden.
Men heeft de vrijheid om het volledige bedrag, een deel ervan of juist niets via deze methode te besteden. Wie ervoor kiest het niet te doen, is daar vrij in, maar kritiek zonder begrip is misplaatst. Het voortbestaan van deze instellingen is essentieel voor de gemeenschap, en hun belang zou niet onderschat mogen worden.
Het concept van Ḥīlah Sharʿiyyah (strategische juridische oplossing) wordt duidelijk ondersteund door de Koran, de Soenna en de islamitische jurisprudentie (Fiqh). Maar wat betekent ḥīlah precies, en waarom wordt het toegepast in de islamitische wetgeving? Voordat we de bewijzen bespreken, is het belangrijk om dit begrip goed te definiëren.
Inhoud
- 1 Wat betekent Ḥīlah?
- 2 Het eerste bewijs: Het verhaal van profeet Ayyūb
- 3 Het tweede bewijs: Het handelen van profeet Yūsuf (Jozef)
- 4 Het derde bewijs: De Profeet onderwees Bilāl een strategische oplossing om woekerrente te vermijden
- 5 Het vierde bewijs: een ondoordachte eed en de oplossing van de Profeet voor het geven van drie Ṭalāq
- 6 Het vijfde bewijs: De toelaatbaarheid van Ḥīlah volgens Fatāwā ʿĀlamġirī
- 7 Conclusie
Wat betekent Ḥīlah?
Ḥīlah is een doordachte juridische methode binnen de islamitische wet om een rechtmatige oplossing te vinden voor complexe kwesties. Het is een toegestane strategie waarmee een doel wordt bereikt zonder de sharia te overtreden. Dit concept wordt ondersteund door bewijzen uit de Koran en de Soenna en biedt een wettige uitweg in situaties waarin een directe toepassing van de wet moeilijkheden met zich meebrengt. [1] [2]
Belangrijk is dat Ḥīlah Sharʿiyyah niet bedoeld is om religieuze verplichtingen te ontwijken of te ontlopen. Zoals bijvoorbeeld een strategie bedenken om geen zakāt te hoeven betalen. Integendeel, Ḥīlah Sharʿiyyah is een wettelijk erkende methode die juist helpt om deze op een verantwoorde en haalbare manier na te komen. Het doel is niet om regels te omzeilen, maar om binnen de kaders van de sharia een rechtvaardige en evenwichtige oplossing te vinden.
Laten we nu een van de meest gezaghebbende bewijzen van Ḥīlah Sharʿiyyah bespreken.

Het eerste bewijs: Het verhaal van profeet Ayyūb
Het verhaal van profeet Ayyūb (Job), vrede zij met hem, is niet alleen een indrukwekkend voorbeeld van geduld en standvastigheid, maar vormt ook een krachtig bewijs voor de toelaatbaarheid en geldigheid van Ḥīlah Sharʿiyyah.
De Profeet Ayyūb was een gezegende man, rijk aan bezit, kinderen en een uitstekende gezondheid. Maar Allah testte hem op een ongekende manier: hij verloor alles. Zijn bezittingen verdwenen, zijn kinderen stierven en zijn lichaam werd getroffen door een slopende ziekte. Iedereen keerde hem de rug toe, behalve zijn trouwe vrouw.
Jarenlang bleef zij voor hem zorgen, terwijl ze in bittere armoede leefden. Op een dag kon ze nergens meer werk vinden en hadden ze niets meer te eten. Uit wanhoop nam ze een ingrijpende beslissing: ze knipte haar lange haren af en verkocht ze om twee broden te kopen.
Toen ze thuiskwam en Ayyūb het brood gaf, vroeg hij waar het vandaan kwam. Eerst probeerde ze het te verbergen, maar uiteindelijk biechtte ze de waarheid op. Ayyūb was diep geraakt en zwoer uit emotie dat hij haar, zodra hij beter werd, honderd slagen zou geven.
Na jaren van geduld en smeekbeden schonk Allah hem zijn gezondheid, rijkdom en kinderen terug. Maar zijn eed bleef een probleem: hij moest zijn belofte nakomen. Allah, vol genade, toonde hem een oplossing:
“En neem in jouw hand een bundel twijgen en sla daarmee, en wees niet meinedig. Voorwaar, Wij vonden hem geduldig. Een voortreffelijke dienaar! Voorwaar, hij was (altijd) berouwvol.” (Koran, 38:44) [3]
Profeet Ayyūb volgde de instructie van Allah en nam een bundel van honderd twijgen. Hij raakte zijn vrouw hiermee lichtjes aan, zodat alle twijgjes haar tegelijkertijd troffen. Op deze manier vervulde hij zijn eed zonder haar onrecht aan te doen. Hij bleef trouw aan zijn belofte, terwijl hij recht deed aan de vrouw die hem in zijn zwaarste dagen had gesteund.
Wat leren we uit dit Koranvers?
Dit nobele vers toont hoe Allah een strategische juridische oplossing (ḥīlah sharʿiyyah) onderwees om een situatie op te lossen waarin een letterlijke uitvoering van een eed onrechtvaardig zou zijn geweest. Dit principe is nog steeds van kracht in de islamitische jurisprudentie en wordt erkend als een methode om rechtsgeldige oplossingen te bieden binnen de grenzen van de sharia. [4] [5] [6] [7] [8] [9]

Het tweede bewijs: Het handelen van profeet Yūsuf (Jozef)
Het verhaal van profeet Yūsuf (Jozef), vrede zij met hem, is een van de mooiste verhalen die Allah in de Koran heeft vereeuwigd. Het handelen van de Profeet Yūsuf vormt eveneens een krachtig bewijs voor de toelaatbaarheid en geldigheid van Ḥīlah Sharʿiyyah. Hiernaar verwijst het onderstaande vers van de Koran:
“Toen begon hij met hun zakken voordat hij de zak van zijn broer onderzocht. Vervolgens haalde hij het eruit uit de zak van zijn broer. Zo smeedden Wij een plan voor Yūsuf. Hij zou zijn broer niet volgens de wet van de koning kunnen vasthouden, tenzij Allah het wilde. Wij verheffen in rangen wie Wij willen, en boven elke wetende is er een Die Alwetend is.” (Koran, 12:76) [10]
Toen hij in Egypte een hoge machtspositie bekleedde en zijn broers uit Kanaän arriveerden om graan te halen tijdens de hongersnood, bevond hij zich in een dilemma. Hij wilde zijn eigen broer Binyāmīn (Benjamin) bij zich houden, maar volgens de wetten van de koning kon hij hem niet zomaar tegenhouden. Hoe kon hij zijn broer beschermen zonder de heersende wet te overtreden?
Wat leren we uit dit Koranvers?
Met wijsheid en vooruitziendheid bedacht Yūsuf een strategische oplossing (ḥīlah). Hij liet de koninklijke maat- of drinkbeker in de graanzak van Binyāmīn (Benjamin) plaatsen, zodat deze later bij een inspectie werd “ontdekt”. Dit gaf hem een juridisch geaccepteerde reden om zijn broer bij zich te houden, zonder de bestaande wet te schenden. Zo verenigde hij rechtvaardigheid met strategie en liet hij zien hoe Ḥīlah Sharʿiyyah een effectieve manier kan zijn om een rechtmatig doel te bereiken binnen de kaders van de wet. [11] [12] [13]

Het derde bewijs: De Profeet onderwees Bilāl een strategische oplossing om woekerrente te vermijden
Een krachtig bewijs voor de toelaatbaarheid van Ḥīlah Sharʿiyyah is te vinden in het wijze advies van de Profeet ﷺ waarbij hij zijn metgezel Bilāl, moge Allah tevreden met hem zijn, onderwees hoe hij op een strategische manier kon handelen om woekerrente (riba) te vermijden.
Volgens een overlevering van Abū Saʿīd al-Khudrī, moge Allah tevreden met hem zijn, bracht Bilāl eens een partij hoogwaardige Barni-dadels naar de Profeet ﷺ. Hij vroeg hem:
“Waar komt dit vandaan?”
Bilāl antwoordde:
“Wij hadden een voorraad dadels van mindere kwaliteit en hebben daarvan twee sāʾ (8,188 kg) ingeruild voor één sāʾ (4,094 kg) van deze hoogwaardige dadels, zodat wij de Profeet ﷺ hiermee konden voeden.”
Bij het horen hiervan reageerde de Profeet ﷺ met nadruk en afkeur:
“O! O! Dit is zuivere riba! Dit is zuivere riba! Doe dit niet. Als je betere dadels wilt kopen, verkoop dan eerst de mindere dadels voor een bepaalde prijs en koop vervolgens met dat geld de betere dadels.” [14]
Wat leren we uit deze Hadith?
Uit deze Hadith blijkt dat de Profeet ﷺ Bilāl een strategische oplossing (ḥīlah sharʿiyyah) onderwees om riba te vermijden. Dit toont aan dat Ḥīlah Sharʿiyyah geen onrechtmatige of dubieuze praktijk is, maar juist een toegestane methode om zowel religieuze als wereldlijke belangen op een verantwoorde manier te realiseren. Bovendien laat het zien hoe men zich kan beschermen tegen verboden zaken zoals woekerrente, zonder in strijd te komen met de sharia. [15]
Ḥīlah Sharʿiyyah is een geoorloofd en correct middel, mits het wordt toegepast binnen de grenzen van de sharia en geen verboden praktijken legitimeert. Het dient als een legitieme juridische oplossing voor complexe situaties waarin een directe toepassing van een wet ongunstige gevolgen kan hebben.

Het vierde bewijs: een ondoordachte eed en de oplossing van de Profeet voor het geven van drie Ṭalāq
Imam Muḥammad ibn Aḥmad as-Sarakhsī (483 AH), moge Allah hem genadig zijn, vermeldt een overlevering waarin een man uit onbezonnenheid of boosheid tegen zijn broer zei:
“Als ik met jou spreek, dan krijgt mijn vrouw drie keer echtscheidingen (Ṭalāq).”
Later kreeg hij spijt en verwarring over deze uitspraak en begreep hij de consequenties ervan. Daarom wendde hij zich tot de Profeet ﷺ om een oplossing te zoeken. De Profeet ﷺ gaf hem een strategische uitweg en zei:
“Geef haar één Ṭalāq. Wanneer haar wachttijd voorbij is, mag je weer met je broer spreken en daarna opnieuw met haar trouwen.”
Na het aanhalen van deze Hadith, schrijft Imam as-Sarakhsī:
“Dit is een onderricht in strategische oplossingen (Ḥīlah), en er zijn talloze overleveringen die dit ondersteunen. Wie zich verdiept in de islamitische wetgeving, zal ontdekken dat veel transacties en juridische handelingen op deze manier worden vormgegeven.” [16]
Wat leren we uit deze overlevering?
Deze Hadith en de uitleg van Imam as-Sarakhsī tonen duidelijk aan dat strategische oplossingen (Ḥīlah) niet alleen toegestaan zijn binnen de islamitische wetgeving, maar ook actief worden onderwezen als een manier om problematische situaties binnen de Sharia op te lossen.
Dit bewijst dat Ḥīlah Sharʿiyyah geen uitzonderlijke of betwiste methode is, maar juist een fundamenteel onderdeel van de islamitische rechtspraak. Zoals de sharia oplossingen biedt voor financiële en sociale transacties, zo geldt dit ook voor juridische en persoonlijke kwesties waarin een rechtvaardige en haalbare oplossing nodig is.

Het vijfde bewijs: De toelaatbaarheid van Ḥīlah volgens Fatāwā ʿĀlamġirī
Tot slot verwijzen we naar Fatāwā ʿĀlamġirī, een autoriteit binnen de Ḥanafī fiqh, waarin de toelaatbaarheid van Ḥīlah Sharʿiyyah uitvoerig wordt behandeld. Dit werk laat zien dat juridische strategieën niet zomaar verboden of misleidend zijn, maar dat hun toelaatbaarheid afhangt van het doel waarvoor ze worden gebruikt.
De Grootgeleerde Sheikh Niẓām al-Dīn al-Burhānpūrī [1028 AH], de hoofdredacteur van Fatāwā ʿĀlamġirī, stelt in het hoofdstuk over juridische strategieën:
“Elke strategie waarmee onrecht wordt gepleegd, zoals het ontnemen van iemands recht, het creëren van twijfel of het verbergen van leugens, is afgekeurd (makrūh).
Elke strategie die iemand helpt om aan iets verbodens te ontsnappen of iets toelaatbaars mogelijk te maken, is prijzenswaardig.
Dit principe is rechtstreeks af te leiden uit de Koran, waarin Allah zegt:
“En neem in je hand een bundel twijgen en sla daarmee, en overtreed je eed niet.” [3]
Hier leerde Allah de profeet Ayyūb, vrede zij met hem, hoe hij zijn eed kon nakomen zonder onrecht te doen. Hij had gezworen zijn vrouw honderd slagen te geven, maar met deze oplossing kon hij zijn eed naleven zonder haar werkelijk pijn te doen.“ [17]
Wat leren we hieruit?
Uit de Koran, Hadith en Ḥanafī-bronnen blijkt duidelijk dat ḥīlah niet per definitie misleiding of bedrog is. Integendeel:
Het misbruiken van juridische strategieën om bedrog of onderdrukking te rechtvaardigen is verwerpelijk.
Het gebruiken van juridische strategieën om een verbod (ḥarām) te vermijden of een toegestane handeling (ḥalāl) mogelijk te maken, is niet alleen toegestaan, maar zelfs aanbevolen.
Conclusie
Het idee dat Ḥīlah Sharʿiyyah per definitie iets verdachts of verboden is, berust op een misvatting. De Koran, Hadith en de Ḥanafī-wetgeving leveren onweerlegbaar bewijs dat het, mits correct toegepast, een legitieme methode is. Naast deze sterke bewijzen zijn er talloze argumenten uit de Koran, Hadith en juridische uitspraken die dit ondersteunen.
Bovendien is het volledig toegestaan om zakāt-geld te besteden aan ḥīlah, zolang dit binnen de kaders van de islamitische wetgeving blijft. Men kan ervoor kiezen het volledige bedrag of slechts een deel ervan hiervoor te gebruiken, zonder enige verplichting om alles op deze manier te besteden.
Wie dit ontkent, negeert bewust of onbewust de duidelijke juridische bewijzen uit de Koran, Hadith en de Ḥanafī-wetgeving. Het gebrek aan inzicht of bereidheid om deze argumenten serieus te nemen, doet geen afbreuk aan de geldigheid ervan.
[1]
الحيل وهو جمع حيلة وهي ما يتوصل به إلى المقصود بطريق خفي
Badr al-Dīn Abū Muḥammad Maḥmūd bin Aḥmad al-ʿAynī (855 AH), ʿUmdat al-Qārī Sharḥ Ṣaḥīḥ al-Bukhārī, deel 24, Kitāb al-Ḥiyal: Bāb fī Tark al-Ḥiyal (Beiroet, Dar Ihya al-Turath al-Arabi, z.d.), 108.
[2]
الحيل جمع حيلة وهي الحذق في تدبير الأمور وهي تقليب الفكر حتى يهتدي إلى المقصود
Ibn Nujaym Zayn ad-Dīn ibn Ibrāhīm ibn Muḥammad (907 AH), al-Ashbāh wa al-Naẓā‘ir ʿalā Madzāhib Abī Ḥanīfah al-Nuʾmān, deel 4, al-Fann al-Khāmis min al-Ashbāh wa al-Naẓā’ir wa huwa Fann al-Ḥiyal wa fīhi Fuṣūl al-Awwal fī al-Ṣalāt (Beiroet: Dar Al-kotob Al- Ilmiyah, 1999), 219.
[3]
وَخُذْ بِيَدِكَ ضِغْثًا فَاضْرِب بِّهِ وَلَا تَحْنَثْ ۗ إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا ۚ نِّعْمَ الْعَبْدُ ۖ إِنَّهُ أَوَّابٌ (44)
De Koran, 38:44.
[4]
(وَخُذْ) معطوف على اركض (بِيَدِكَ ضِغْثاً) حزمة صغيرة من حشيش أو ريحان أو غير ذلك وعن ابن عباس رضى الله عنهما قبضة من الشجر (فاضرب بِهِ وَلاَ تَحْنَثْ) وكان حلف في مرضه ليضربن امرأته مائة إذا برأ فحلل الله يمينه بأهون شيء عليه وعليها لحسن خدمتها إياه وهذه الرخصة باقية ويجب أن يصيب المضروب كل واحدة من المائة والسبب في يمينه أنها أبطأت عليه ذاهبة فى حاجة فخرج صدره وقيل باعت ذؤابتيها برغيفين وكانتا متعلق أيوب عليه السلام إذا قام {إِنَّا وجدناه} علمناه (صَابِراً) على البلاء نعم قد شكا إلى الله مابه واسترحمه لكن الشكوى إلى الله لا تسمى جزعاً فقد قال يعقوب عليه السلام إِنَّمَا أشكو بني وحزنى إلى الله على أنه عليه السلام كان يطلب الشفاء خيفة على قومه من الفتنة حيث كان الشيطان يوسوس إليهم أنه لو كان نبياً لما ابتلي بمثل ما ابتلي به وإرادة القوة على الطاعة فقد بلغ أمره إلى أن لم يبق منه إلا القلب واللسان (نِعْمَ العبد) أيوب (إِنَّهُ أَوَّابٌ)
Abū al-Barakāt ʿAbd Allāh ibn Aḥmad ibn Maḥmūd Ḥāfiẓ al-Dīn al-Nasafī (710 AH), Tafsīr al-Nasafī (Madārikl al-Tanzīl wa Ḥaqā’iq at-Ta’wīl), deel 3, soera ṣād vers 44 (Beiroet: Dar al-Kalim at-Tayyib, 1998), 158.
[5]
وهل ذلك لأيوب خاصة أم لا؟ فيه قولان أحدهما أنه عام. وبه قال ابن عباس وعطاء بن أبي رباح والثاني أنه خاص بأيوب. قال مجاهد واختلف الفقهاء فيمن حلف أن يضرب عبده مائة سوط فجمعها وضربه بها ضربة واحدة. فقال مالك والليث بن سعيد وأحمد لا يبر. وقال أبو حنيفة والشافعي إذا ضربه ضربة واحدة فأصابه كل سوط على حدة فقد بر واحتجوا بعموم هذه الآية
ʿAlā al-Dīn ʿAlī bin Muḥammad bin Ibrāhīm bin ʿUmar al-Shayḥī Abū al-Ḥasan, al-maʿrūf bi al-Khāzin (741AH), Lubāb al-Ta’wīl fī Maʿānī al-Tanzīl, deel 4, Soera Ṣād 38: 43 – 52 (Beiroet: Dar Al-kotob Al- Ilmiyah, 1995), 44.
[6]
وخذ بيدك ضغثا عطف على اركض والضغث الحزمة الصغيرة من الحشيش ونحوه. فاضرب به ولا تحنث روي أن زوجته ليا بنت يعقوب وقيل: رحمة بنت إفراثيم بن يوسف ذهبت لحاجة فأبطأت فحلف إن برئ ضربها مائة ضربة فحلل الله يمينه بذلك وهي رخصة باقية في الحدود.
Nāṣir al-Dīn Abū Saʿīd ʿAbd Allāh bin ʿUmar bin Muḥammad al-Shīrāzī al-Bayḍāwī (685 AH), Anwār al-Tanzīl wa-Asrār al-Ta’wīl: Tafsīr al- Bayḍāwī, deel 5, Tafsīr Soera Ṣād: Tafsīr qawlihi Taʿālā: Wadzkur ʿAbdanā Ayyūb idz Nādā Rabbahu Annī Massanī al-Shayṭān Bi Nuṣbin wa-ʿAdzāb (Beiroet, Dar Ihya al-Turath al-Arabi), 31.
[7]
قال في الفتح : ودفع كونه خصوصية بأنه تمسك به في كتاب الحيل في جواز الحيلة وفي الكشاف هذه الرخصة باقية . والحق أن البر بضرب بضغث بلا ألم أصلا خصوصية لزوجة أيوب عليه السلام . ولا ينافي ذلك بقاء شرعية الحيلة في الجملة حتى قلنا إذا حلف ليضربنه مائة سوط فجمعها وضرب بها مرة لا يحنث لكن بشرط أن يصيب بدنه كل سوط منها إلخ .
Muḥammad Amīn ʿAmr bin Abd al- ʿAzīz bin ʿĀbidīn al-Dimashqī (1252 AH), Rad al-Muḥtār ʿalā al-Durr al-Mukhtār, deel 3, Kitāb al-Aymān, Bāb al-Yamīn fī al-Ḍarb wa al-Qatl wa-Ghayri Dhālika (Beiroet: Dar Al-kotob Al- Ilmiyah, 1992), 837.
[8]
أما قوله تعالى : وخذ بيدك ضغثا فهو معطوف على ” اركض ” والضغث الحزمة الصغيرة من حشيش أو ريحان أو غير ذلك . واعلم أن هذا الكلام يدل على تقدم يمين منه وفي الخبر أنه حلف على أهله ثم اختلفوا في السبب الذي لأجله حلف عليها ويبعد ما قيل إنها رغبته في طاعة الشيطان ويبعد أيضا ما روي أنها قطعت الذوائب عن رأسها لأن المضطر إلى الطعام يباح له ذلك بل الأقرب أنها خالفته في بعض المهمات وذلك أنها ذهبت في بعض المهمات فأبطأت فحلف في مرضه ليضربنها مائة إذا برئ ولما كانت حسنة الخدمة له لا جرم حلل الله يمينه بأهون شيء عليه وعليها وهذه الرخصة باقية وعن النبي صلى الله عليه وسلم أنه أتي بمجذم خبث بأمة فقال : ” خذوا عثكالا فيه مائة شمراخ فاضربوه به ضربة ” .
Fakhr al-Dīn al-Rāzī (606 AH), al-Tafsīr al-Kabīr, deel 26, Tafsīr Soera Ṣād: Tafsīr qawlihi Taʿālā: Wadzkur ʿAbdanā Ayyūb idz Nādā Rabbahu Annī Massanī al-Shayṭān Bi Nuṣbin wa-ʿAdzāb (Beiroet: Dar al kotob al Ilmiyah, 2004), 188.
[9]
قوله : قال الله تعالى ( وخذ بيدك ضغثا فاضرب به ولا تحنث ) هذا تعليم المخلص لأيوب عليه السلام عن يمينه التي حلف ليضربن امرأته مائة عود وقد تعلق محمد بهذه الآية في مسائل الحيل والخصاف لم يتعلق بها في حيله قيل لأن حكمها منسوخ وعامة المشايخ على أنه ليس بمنسوخ وتكلموا فيما بينهم في شرط البر فيه قال بعضهم أن يأخذ الحالف مائة عود ويسوي رءوس الأعواد قبل الضرب وعن ابن عباس رضي الله تعالى عنهما أنه قال وقعت وحشة بين هاجر وسارة فحلفت سارة إن ظفرت بها قطعت عضوا منها فأرسل الله تعالى جبرائيل عليه السلام إلى إبراهيم عليه السلام أن يصلح بينهما فقالت سارة ما حيلة يميني فأوحى الله تعالى إلى إبراهيم عليه السلام أن يأمر سارة أن تثقب أذني هاجر فمن ثم ثقوب الآذان كذا في التتارخانية
Ibn Nujaym Zayn ad-Dīn ibn Ibrāhīm ibn Muḥammad (907 AH), al-Ashbāh wa al-Naẓā‘ir ʿalā Madzāhib Abī Ḥanīfah al-Nuʾmān, deel 4, al-Fann al-Khāmis min al-Ashbāh wa al-Naẓā’ir wa huwa Fann al-Ḥiyal wa fīhi Fuṣūl al-Awwal fī al-Ṣalāt (Beiroet: Dar Al-kotob Al- Ilmiyah, 1999), 220.
[10]
فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاءِ أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِن وِعَاءِ أَخِيهِ ۚ كَذَٰلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ ۖ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ إِلَّا أَن يَشَاءَ اللَّهُ ۚ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَّن نَّشَاءُ ۗ وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ (76)
De Koran 12:76.
[11]
ثم استخرجها من وعاء أخيه يعني بنيامين ; أي استخرج السقاية أو الصواع عند من يؤنث وقال : ولمن جاء به فذكر ; فلما رأى ذلك إخوته نكسوا رءوسهم وظنوا الظنون كلها وأقبلوا عليه وقالوا ويلك يا بنيامين ! ما رأينا كاليوم قط ولدت أمك ” راحيل ” أخوين لصين ! قال لهم أخوهم : والله ما سرقته ولا علم لي بمن وضعه في متاعي . ويروى أنهم قالوا له : يا بنيامين ! أسرقت ؟ قال : لا والله ; قالوا : فمن جعل الصواع في رحلك ؟ قال : الذي جعل البضاعة في رحالكم . ويقال : إن المفتش كان إذا فرغ من رحل رجل استغفر الله – عز وجل – تائبا من فعله ذلك ; وظاهر كلام قتادة وغيره أن المستغفر كان يوسف ; لأنه كان يفتشهم ويعلم أين الصواع حتى فرغ منهم وانتهى إلى رحل بنيامين فقال : ما أظن هذا الفتى رضي بهذا ولا أخذ شيئا فقال له إخوته : والله لا نبرح حتى تفتشه ; فهو أطيب لنفسك ونفوسنا ; ففتش فأخرج السقاية ; وهذا التفتيش من يوسف يقتضي أن المؤذن سرقهم برأيه ; فيقال : إن جميع ذلك كان أمر من الله تعالى ; ويقوي ذلك قوله تعالى : كذلك كدنا ليوسف . قوله تعالى : كذلك كدنا ليوسف فيه ثلاث مسائل : الأولى : قوله تعالى : ” كدنا ” معناه صنعنا ; عن ابن عباس . والقتبي : دبرنا . ابن الأنباري : أردنا ; قال الشاعر : كادت وكدت وتلك خير إرادة لو عاد من عهد الصبا ما قد مضى وفيه جواز التوصل إلى الأغراض بالحيل إذا لم تخالف شريعة ولا هدمت أصلا خلافا لأبي حنيفة في تجويزه الحيل وإن خالفت الأصول وخرمت التحليل . الثانية : أجمع العلماء على أن للرجل قبل حلول الحول التصرف في ماله بالبيع والهبة إذا لم ينو الفرار من الصدقة ; وأجمعوا على أنه إذا حال الحول وأظل الساعي أنه لا يحل له التحيل ولا النقصان ولا أن يفرق بين مجتمع ولا أن يجمع بين متفرق . وقال مالك : إذا فوت من ماله شيئا ينوي به الفرار من الزكاة قبل الحول بشهر أو نحوه لزمته الزكاة عند الحول أخذا منه بقوله – عليه السلام – : ” خشية الصدقة ” . وقال أبو حنيفة : إن نوى بتفريقه الفرار من الزكاة قبل الحول بيوم لا يضره ; لأن الزكاة لا تلزم إلا بتمام الحول ولا يتوجه إليه معنى قوله : خشية الصدقة إلا حينئذ . قال ابن العربي : سمعت أبا بكر محمد بن الوليد الفهري وغيره يقول : كان شيخنا قاضي القضاة أبو عبد الله محمد بن علي الدامغاني صاحب عشرات آلاف دينار من المال فكان إذا جاء رأس الحول دعا بنيه فقال لهم : كبرت سني وضعفت قوتي وهذا مال لا أحتاجه فهو لكم ثم يخرجه فيحمله الرجال على أعناقهم إلى دور بنيه ; فإذا جاء رأس الحول ودعا بنيه لأمر قالوا : يا أبانا ! إنما أملنا حياتك وأما المال فأي رغبة لنا فيه ما دمت حيا ; أنت ومالك لنا فخذه إليك ويسير الرجال به حتى يضعوه بين يديه فيرده إلى موضعه ; يريد بتبديل الملك إسقاط الزكاة على رأي أبي حنيفة في التفريق بين المجتمع والجمع بين المتفرق ; وهذا خطب عظيم وقد صنف البخاري – رضي الله عنه – في جامعه كتابا مقصودا فقال : ” كتاب الحيل ” . قلت : وترجم فيه أبوابا منها : ” باب الزكاة وألا يفرق بين مجتمع ولا يجمع بين متفرق خشية الصدقة ” . وأدخل فيه حديث أنس بن مالك وأن أبا بكر كتب له فريضة الصدقة ; وحديث طلحة بن عبيد الله أن أعرابيا جاء إلى رسول الله – صلى الله عليه وسلم – ثائر الرأس . الحديث ; وفي آخره : أفلح إن صدق أو دخل الجنة إن صدق . وقال بعض الناس : في عشرين ومائة بعير حقتان ; فإن أهلكها متعمدا أو وهبها أو احتال فيها فرارا من الزكاة فلا شيء عليه ; ثم أردف بحديث أبي هريرة قال : قال رسول الله – صلى الله عليه وسلم – : يكون كنز أحدكم يوم القيامة شجاعا أقرع له زبيبتان ويقول أنا كنزك الحديث قال المهلب : إنما قصد البخاري في هذا الباب أن يعرفك أن كل حيلة يتحيل بها أحد في إسقاط الزكاة فإن إثم ذلك عليه ; لأن النبي – صلى الله عليه وسلم – لما منع من جمع الغنم وتفريقها خشية الصدقة فهم منه هذا المعنى وفهم من قوله : أفلح إن صدق أن من رام أن ينقض شيئا من فرائض الله بحيلة يحتالها أنه لا يفلح ولا يقوم بذلك عذره عند الله ; وما أجازه الفقهاء من تصرف صاحب المال في ماله قرب حلول الحول إنما هو ما لم يرد بذلك الهرب من الزكاة ; ومن نوى ذلك فالإثم عنه غير ساقط والله حسيبه ; وهو كمن فر من صيام رمضان قبل رؤية الهلال بيوم واستعمل سفرا لا يحتاج إليه رغبة عن فرض الله الذي كتبه الله على المؤمنين ; فالوعيد متوجه عليه ; ألا ترى عقوبة من منع الزكاة يوم القيامة بأي وجه متعمدا كيف تطؤه الإبل ويمثل له ماله شجاعا أقرع ؟ ! وهذا يدل على أن الفرار من الزكاة لا يحل وهو مطالب بذلك في الآخرة . الثالثة : قال ابن العربي : قال بعض علماء الشافعية في قوله تعالى : كذلك كدنا ليوسف ما كان ليأخذ أخاه . دليل على وجه الحيلة إلى المباح واستخراج الحقوق ; وهذا وهم عظيم ; وقوله تعالى : كذلك كدنا ليوسف في الأرض قيل فيه : كما مكنا ليوسف ملك نفسه عن امرأة العزيز مكنا له ملك الأرض عن العزيز أو مثله مما لا يشبه ما ذكره . قال الشفعوي : ومثله قوله – عز وجل – : وخذ بيدك ضغثا فاضرب به ولا تحنث وهذا ليس حيلة إنما هو حمل لليمين على الألفاظ أو على المقاصد . قال الشفعوي : ومثله حديث أبي سعيد الخدري في عامل خيبر أنه أتى النبي – صلى الله عليه وسلم – بتمر جنيب الحديث ; ومقصود الشافعية من هذا الحديث أنه – عليه السلام – أمره أن يبيع جمعا ويبتاع جنيبا من الذي باع منه الجمع أو من غيره . وقالت المالكية : معناه من غيره ; لئلا يكون جنيبا بجمع والدراهم ربا ; كما قال ابن عباس : جريرة بجريرة والدراهم ربا .
Muḥammad bin Abū Bakr al-Qurṭubī (671 AH), al-Jāmiʾ li-Aḥkām al-Qur‘ān: Tafsīr al-Qurṭubī, deel 9, Sūrat Yūsuf ʿAlayhi al-Salām Qawluhu Taʿālā Fa-Bada’a bi Awʿiyatihim Qabla Wiʿā Akhīhi Thumma Istakhrijahā min Wiʿā Akhīhi Kadzālika Kidnā Li Yūsuf
(Beiroet: Dar al- Fikr, 2019), 205-07
[12]
قوله تعالى : ” كذلك كدنا ليوسف ” فيه أربعة أقوال : أحدها : كذلك صنعنا له قاله الضحاك عن ابن عباس . والثاني : احتلنا له والكيد : الحيلة قاله ابن قتيبة . والثالث : أردنا ليوسف ذكره ابن القاسم . والرابع : دبرنا له بأن ألهمناه ما فعل بأخيه ليتوصل إلى حبسه . قال ابن الأنباري : لما دبر الله ليوسف ما دبر من ارتفاع المنزلة وكمال النعمة على غير ما ظن إخوته شبه بالكيد من المخلوقين لأنهم يسترون ما يكيدون به عمن يكيدونه .
Ibn Al-Jawzī, Jamāl Al-Dīn Abū Al-Faraj ʿAbd Ar-Raḥmān Ibn ʿAlī al-Jawzī (597 AH), Zād Al-Masīr, deel 4, Tafsīr Sūrat Yūsuf Tafsīr Qawlihi Taʿālā Fa-Badaʾa Bi-Awʿiyatihim Qabla Wiʿāʾ Akhīhi Thumma Istakhrijahā (Beiroet: Al-Maktab al-Islami, 1984), 261.
[13]
قال فى بحر العلوم وحكم هذا الكيد حكم الحيل الشرعية التي يتوصل بها الى مصالح ومنافع دينية كقوله لايوب وَخُذْ بِيَدِكَ ضِغْثاً ليتخلص من جلدها ولا يحنث وكقول ابراهيم هى اختى لتسلم من يد الكافر وما الشرائع كلها الا مصالح وطرق الى التخلص من الوقوع فى المفاسد وقد علم الله فى هذه الحيلة التي لقنها يوسف مصالح عظيمة فجعلها سلما وذريعة إليها فكانت حسنة جميلة وانزاحت عنها وجوه القبح
Ismāʿīl Ḥaqqī bin Muṣṭafá al-Burūsawī (1127 AH), Tafsīr Rūḥ al- Bayān, deel 4, Tafsīr Sūrat Yūsuf 12: Āyah 77 (Beiroet: Dar al- Fikr, z.d.), 300-01.
[14]
حدثنا إسحاق حدثنا يحيى بن صالح حدثنا معاوية هو ابن سلام عن يحيى قال سمعت عقبة بن عبد الغافر أنه سمع أبا سعيد الخدري رضي الله عنه قال جاء بلال إلى النبي صلى الله عليه وسلم بتمر برني فقال له النبي صلى الله عليه وسلم من أين هذا قال بلال كان عندنا تمر ردي فبعت منه صاعين بصاع لنطعم النبي صلى الله عليه وسلم فقال النبي صلى الله عليه وسلم عند ذلك أوه أوه عين الربا عين الربا لا تفعل ولكن إذا أردت أن تشتري فبع التمر ببيع آخر ثم اشتره
Muḥammad bin Ismāʿīl al-Bukhārī (256 AH), Ṣaḥīḥ al-Bukhārī, deel 2, Kitāb al-Wakālah: Bāb Idzā Bāʿa al-Wakīl Shay’an Fāsidan Fa Bayʿuhu Mardūd (Beiroet: Dar Ibn Kathir, 1993) 813.
[15]
وهذا الحديث كالذي قبله صريح في جواز الحيلة في الربا الذي قال به أبو حنيفة والشافعي رحمهم الله .
Mullā ʿAlī al-Qārī Nūr al-Dīn ʿAlī bin Sulṭān Muḥammad al-Qārī (1014 AH), Mirqāt al-Mafātīḥ Sharḥ Mishkāt al-Maṣābīḥ, deel 5, Kitāb al-Buyūʾ: Bāb al-Ribā (Beiroet: Dār al-Fikr, 2002), 1920.
[16]
( ولما أتاه رجل وأخبره أنه حلف بطلاق امرأته ثلاثا أن لا يكلم أخاه قال له : طلقها واحدة فإذا انقضت عدتها فكلم أخاك ثم تزوجها ) . وهذا تعليم الحيلة والآثار فيه كثيرة من تأمل أحكام الشرع وجد المعاملات كلها بهذه الصفة
Muḥammad Ibn Aḥmad Ibn Abī Sahl Al-Sarakhsī (483 AH), al-Mabsūṭ, deel 30, Kitāb al-Ḥiyal (Beiroet: Dar Al Maarifah, 1989), 210-11.
[17]
الفصل الاول في بيان جواز الحيل وعدم جوازها فنقول مذهب علمائنا رحمهم الله تعالى ان كل حيلة يحتال بها الرجل لابطال حق الغير او لادخال شبهة فيه او لتمويه باطل فهي مكروهة وكل حيلة يحتال بها الرجل ليتخلص بها عن حرام او ليتوصل بها الى حلال فهي حسنة والاصل في جواز هذا النوع من الحيل قول الله تعالى وخذ بيدك ضغثا فاضرب به ولا تحنث ص ٤٤ وهذا تعليم المخرج لايوب النبي عليه وعلى نبينا الصلاة والسلام عن يمينه التي حلف ليضربن امرأته مائة عود وعامة المشايخ على ان حكمها ليس بمنسوخ وهو الصحيح من المذهب كذا في الذخيرة
Nizām al-Dīn al-Burhānpūrī [1028 AH], et al. al-Fatāwā al- Hindiyyah, deel 6, Kitāb al-Ḥiyal: al-Faṣl al-Thānī fī Masā’il al-Wuḍū Wa al-Ṣalāh (Egypte: al- Al-Matbaah Al-Kubra Al-Amiriyah, 1893), 390.
Disclaimer
De informatie op deze website over de fiqh (islamitische jurisprudentie) heeft betrekking op de Hanafitische rechtsschool. Houd er rekening mee dat de inhoud en interpretaties mogelijk niet representatief zijn voor de andere islamitische rechtsscholen.