De evolutie van dierenbescherming in Nederland

In onze westerse samenleving hebben we niet altijd even goed voor dieren gezorgd. Het duurde tot 1875 voordat er in Nederland een wet kwam die het mishandelen van honden en katten strafbaar maakte. Dat was een belangrijke stap vooruit [1]. Elf jaar later, in 1886, gold deze bescherming voor alle dieren. Vanaf dat moment was het wettelijk strafbaar om dieren te mishandelen [2].

Deze verandering in de wet had voornamelijk te maken met het feit dat we vroeger meer opletten hoe mensen zich voelden en getraumatiseerd raakten bij het zien van dierenmishandeling, in plaats van rekening te houden met het leed dat dieren ondergingen [3]. Maar gelukkig veranderde dat. In 1977 erkenden we voor het eerst dat dieren ook gevoel hebben. Dit werd vastgelegd in de wet op dierproeven (Wod) [4]. En pas in 2013 werd het echt officieel: de wet erkende toen dat dieren een intrinsieke waarde hebben, los van wat wij van ze vinden [5] [6]. Dit betekent dat we dieren nu meer respecteren en beter voor ze willen zorgen.

Deze wetgeving blijft grotendeels theoretisch, omdat we in de praktijk zien dat het niet altijd wordt nageleefd. Dit komt doordat er binnen de maatschappij verschillende opvattingen bestaan over wat de intrinsieke waarde van dieren inhoudt. Hierdoor is het moeilijk te bepalen of bij het vaststellen van de regels daadwerkelijk rekening is gehouden met de intrinsieke waarde van dieren. [7]

In onze westerse cultuur is dierethiek, dus een relatief nieuwe discipline, waarin we nog niet allemaal op één lijn zitten als het gaat om het welzijn van dieren en de wettelijke opvattingen over hun intrinsieke waarde. [1]

Intrinsieke waarde van een dier

De intrinsieke waarde van een dier houdt in dat het dier waarde heeft simpelweg door het feit dat het bestaat, onafhankelijk van enig nut of voordeel dat het kan bieden aan mensen. Dit benadrukt dat elk dier recht heeft op respect en bescherming. Niet vanwege wat het kan doen voor ons (zoals werken, gezelschap bieden, of als voedselbron dienen), maar omdat het een levend wezen is met eigen behoeften, gevoelens en een recht op leven. Deze visie moedigt de behandeling van dieren aan als wezens met eigen rechten, die bescherming verdienen tegen mishandeling en uitbuiting, puur op basis van hun bestaan.

De intrinsieke waarde van dieren in de islam

In het jaar 600, ruim twaalf eeuwen voordat de eerste wet ter bescherming van dieren in Nederland werd aangenomen, werden dieren in de islam al gezien als veel meer dan alleen hulpmiddelen. Ze hebben hun eigen leven, gevoelens en waarde.

De Koran vergelijkt dieren zelfs met mensen; dieren leven namelijk, net als mensen, in gemeenschappen, communiceren op hun eigen manier en zorgen voor hun jongen. Ze beschermen zichzelf en hun soortgenoten tegen gevaar. Ze hebben hun eigen vormen van aanbidding en zullen uiteindelijk ook op de Dag des Oordeels verantwoording afleggen.

Zo zegt God in Soera al-Anʿām, vers 38:

“Er is geen dier op aarde, noch een vogel die met zijn vleugels vliegt, of zij zijn gemeenschappen zoals jullie. Wij hebben in het Boek niets overgeslagen. Dan zullen zij naar hun Heer bijeen worden gebracht. “ [8]

In soera Al-Nūr, vers 41, wordt verteld hoe ook dieren op hun eigen manier tot God bidden en Hem loven, en dat God elk van hun gebeden kent. Dit vers benadrukt het belang van hoe we met alles omgaan, met een bijzondere focus op dieren:

“En heb je niet gezien dat God geprezen wordt door wie er in de hemelen en op de aarde zijn en ook door de vogels met uitgespreide vleugels? En van een ieder kent Hij zijn gebed en zijn lofprijzing; God weet wat zij doen.” [9]

Dierenwelzijn: het afleggen van verantwoording

De tweede kalief, ʿUmar ibn al-Khaṭṭāb, die leefde tot 644 n.Chr., was zich diep bewust van zijn verantwoordelijkheden, waaronder ook de zorg voor dieren. Hij uitte zijn bezorgdheid met de woorden: “Als een verloren schaap dat onder mijn hoede valt, zou sterven aan de oevers van de Eufraat, ben ik ervan overtuigd dat God, de Verhevene, mij hierover zal ondervragen op de Dag des Oordeels.” [10]

De kameel, vaak het ‘schip van de woestijn’ genoemd, kan lange afstanden afleggen door de zandzee terwijl het aanzienlijke lasten draagt, tot wel 270 kilogram. Tijdens het kalifaat van ʿUmar ibn Abd al-ʿAzīz, ook bekend als ʿUmar II, die regeerde rond 700 n.Chr., werd deze zorg voor dieren verder benadrukt. Hij schreef aan Ḥayyān, zijn gouverneur in Egypte:

“Het is mij ter ore gekomen dat er in Egypte kamelen zijn die als lastdieren worden gebruikt en dat er op één kameel duizend rotl (ongeveer 420 kg) wordt geladen. Wanneer deze brief jou bereikt, wil ik niet dat er meer dan zeshonderd rotl (ongeveer 250 kg) op een kameel wordt geladen.” [11]

Dit illustreert de aandacht voor dierenwelzijn en het besef van verantwoordelijkheid die de islamitische leiders toonden. Daarom moeten moslims goed en eerlijk met dieren omgaan, want hoe we met dieren omgaan, zal beoordeeld worden op de Dag des Oordeels.

De intrinsieke waarde van dieren en de Profeet Mohammed

Het beschermen van de rechten en het welzijn van dieren stond centraal in de leer die de Profeet Mohammed -vrede zij met hem- heeft overgebracht. In een overlevering van de Profeet Mohammed wordt verteld hoe hij iemand aanspoorde om beter voor zijn kameel te zorgen, nadat het dier uit frustratie was weggelopen.

Behandel dieren goed

Een kameel van een Ansārī (een lokale bewoner van Medina) werd onhandelbaar en sloeg op de vlucht. De Ansārī zocht hulp bij de Profeet Mohammed -vrede zij met hem- en zei: “O Gezant van God, mijn kameel is onhandelbaar geworden en is gevlucht naar het verste deel van mijn land. Ik durf niet dichtbij te komen uit angst dat hij mij zal aanvallen.”

De Profeet Mohammed -vrede zij met hem- ging naar de kameel toe. Toen de kameel de Profeet zag, begon hij te brullen en wierp zich knielend bij hem neer, terwijl zijn ogen met tranen overgoten waren. De Profeet -vrede zij met hem- zei toen: “O persoon, ik zie dat jouw kameel over jou klaagt. Wees goed voor hem.” Vervolgens nam hij een touw, deed dat om het hoofd van de kameel en gaf de kameel terug aan de Ansārī.” [12]

De ruggen van rijdieren zijn geen preekstoelen

Vroeger, maar ook tegenwoordig, worden paarden, kamelen en andere dieren als rijdieren gebruikt. Ze kunnen grote afstanden afleggen en vervoeren je van de ene plaats naar de andere. Ondanks het feit dat dieren aan de mens dienstbaar zijn gesteld, hebben ze hun eigen waarde en gevoelens. De volgende overlevering van de Profeet Mohammed -vrede zij met hem- benadrukt dit en spoort ons aan dieren alleen te gebruiken waarvoor ze bestemd zijn en hun grenzen niet te overschrijden.

De Profeet -vrede zij met hem- zei: “Behandel de ruggen van jullie beesten niet als preekstoelen, want God heeft ze alleen aan jullie dienstbaar gesteld om jullie naar een stad te brengen die jullie anders zelf niet zonder moeite zouden kunnen bereiken, en Hij heeft voor jullie de aarde aangewezen, dus doe daar jullie zaken op!” [13]

Dieren kunnen niet praten, dat maakt ze kwetsbaar

Dieren zijn kwetsbaar omdat ze niet voor zichzelf kunnen spreken. Deze spraakloze dieren kunnen immers hun eigen belangen niet behartigen. De Profeet Mohammed -vrede zij met hem- kwam op voor dieren omdat ze hun eigen rechten niet kunnen verdedigen. Zo gebeurde het dat hij eens een magere, uitgemergelde kameel zag. Hij kreeg medelijden met het dier en zei dat mensen God moesten vrezen. Hij spoorde de mensen aan om goed voor de dieren te zorgen. De volgende overlevering benadrukt dit:

Overgeleverd door Sahl bin al-Ḥanzaliyyah: “De Gezant van God -vrede zij met hem- liep eens langs een uitgemergelde kameel en zei: “Vrees God met betrekking tot deze sprakeloze dieren. Berijd ze als ze in goede staat zijn en slacht ze als ze in goede staat zijn (dus wanneer ze gezond zijn).” [14]

De leeuwerik en de mieren

De metgezel ʿAbdullāh bin Masʿūd overleverde twee incidenten waarbij dieren betrokken waren. In het eerste incident vertelde hij over een leeuwerik, een klein vogeltje, waarvan de kuikens waren weggenomen. Het moedervogeltje begon wild om zich heen te fladderen, omdat ze haar jongen terug wilde. In een ander incident werd een mierenhoop in brand gestoken. De Profeet Mohammed -vrede zij met hem- berispte degenen die dit hadden gedaan. Deze overlevering illustreert dat dieren ook gevoelens hebben:

Overgeleverd door ʿAbdullāh bin Masʿūd: “We waren met de Gezant van God -vrede zij met hem- op reis. Hij ging toen weg om zijn behoefte te doen. We zagen een woestijnleeuwerik met haar twee kuikens. We vingen de kuikens, waarop de moedervogel begon te fladderen. Toen de Gezant van God -vrede zij met hem- terugkwam, zei hij: ‘Wie heeft deze vogel verdriet aangedaan door haar jongen af te pakken? Geef de jongen aan haar terug!’

(Hij vertelde ook over een ander incident.) De Gezant van Allāh zag een mierenhoop die we hadden platgebrand. Hij vroeg: ‘Wie heeft dit verbrand?’ Wij antwoordden: ‘Wij!’ Hij zei: ‘Het is niet gepast om met vuur te straffen, behalve voor de Heer van het vuur!” [15] Met andere woorden: “Jullie hebben het recht niet om dit te doen.”

God is vriendelijk en houdt van vriendelijkheid

De Profeet -vrede zij met hem- spoorde de mensen aan om vriendelijk te zijn voor dieren, door ze rust te gunnen wanneer je met hen aan het reizen bent. Hij adviseerde de mensen om hun rijdieren te laten rusten door pauzes in te lassen. Dieren kunnen immers niet zelf spreken, dus moeten mensen rekening met hen houden. Dieren zijn geen machines en hebben ook gevoel. Wees vriendelijk, neem pauzes en reis sneller in onvruchtbare gebieden. Zo worden deze gebieden snel doorkruist en staan mens en dier niet lang zonder water en andere voorzieningen. De volgende overlevering illustreert dit:

Overgeleverd door Khālid ibn Maʾdān, die het toeschreef aan de Gezant van God -vrede zij met hem-:

“Allah -Zalig is Hij en Verhevene- is vriendelijk en houdt van vriendelijkheid. Hij is er tevreden mee en helpt je daarbij zolang het niet misplaatst is. Wanneer je op stomme (spraakloze) dieren rijdt, laat ze dan stoppen op hun rustplaatsen en versnel hun pas wanneer de grond droog en schraal is. Reis ’s nachts, want ’s nachts wordt de afstand sneller afgelegd dan overdag. Pas op dat je geen tenten op de weg opzet, want het is het pad van dieren en de verblijfplaats van slangen.” [16]

Een dorstige man, een waterput en een dorstige hond

De volgende overlevering laat zien dat God mensen beloont die goed voor dieren zorgen en zich kunnen inleven in hun gevoelens. Dieren zijn ook wezens met dezelfde gevoelens als wij. In deze overlevering leren we dat een dorstige man de moeite nam om voor de tweede keer een put af te dalen om water te halen voor een dorstige hond, nadat hij zijn eigen dorst had gelest.

Overgeleverd door Abū Hurayrah: “Waarlijk, de Gezant van God -vrede zij met hem- zei: ‘Een man kreeg erge dorst terwijl hij over een weg liep. Hij kwam toen bij een put, daalde erin af, dronk en kwam vervolgens weer naar boven. Ondertussen zag hij een hond die van dorst hijgde en de modder van de grond likte. De man zei toen: “Deze hond lijdt aan hetzelfde als ik.” Hij daalde opnieuw de put af, vulde zijn leren sok, hield het vast met zijn mond en gaf de hond te drinken. God zegende hem voor die daad en vergaf hem.”

De metgezellen vroegen: “O Profeet van God! Is er een beloning voor ons als we goed zijn voor dieren?” Hij antwoordde: ‘Er is een beloning voor het zorgen voor elk levend wezen.'” [17]

Naar de hel voor dierenmishandeling

De Profeet Mohammed -vrede zij met hem- vertelde zijn metgezellen eens over een vrouw die een poes mishandelde door haar van water en voedsel te onthouden. Ze hield de poes gevangen, zodat het dier zelfs geen insecten van de grond kon eten om niet te verhongeren. Deze wrede daad werd bestraft met de hel.

Overgeleverd door Ibn ʿUmar: “De Profeet -vrede zij met hem- zei: ‘Een vrouw werd bestraft omdat ze een poes gevangen hield totdat het dier stierf. Ze ging naar de hel omdat ze de poes mishandelde: ze gaf haar geen eten of drinken, terwijl ze de poes gevangen hield. Ook liet ze het dier niet vrij om van de dingen te eten die op de aarde kruipen.” [18]

Dierengevechten zijn niet toegestaan

In sommige gebieden worden dierengevechten gehouden waarbij kamelen, rammen, hanen en andere dieren, zoals olifanten, stieren en zelfs leeuwen, worden gebruikt. Tijdens deze gevechten worden de dieren zo opgejut dat ze elkaar met hun horens verwonden, vertrappelen en soms zelfs doden. De Profeet -vrede zij met hem- heeft dergelijke praktijken verboden. In de overlevering van Ibn ʿAbbās staat:

“De Gezant van God -vrede zij met hem- verbood het opjutten van dieren tegen elkaar.”

Dit betekent dat het ophitsen van dieren zodat ze tegen elkaar vechten, elkaar verwonden of doden, verboden is. [19]

Vervloekt zijn degenen die dieren doden voor vermaak

De Profeet -vrede zij met hem- vervloekte mensen die dieren doden voor sport of vermaak. Dieren hebben immers hun eigen waarde omdat ze leven. De volgende overlevering illustreert dit:

Overgeleverd door Saʿīd bin Jubayr: “Ibn ʿUmar liep langs enkele jongens van de Quraysh die een vogel hadden vastgebonden en er pijlen op afschoten. Ze hadden met de eigenaar van de vogel afgesproken dat hij elke misser (pijl) zou mogen houden. Toen de jongens Ibn ʿUmar zagen, renden ze weg. Ibn ʿUmar zei: ‘Wie heeft dit gedaan? Moge God vervloeken wie dit heeft gedaan! De Gezant van God -vrede zij met hem- heeft degenen vervloekt die levende wezens als doelwit gebruiken.” [20]

Het zinloos doden van dieren

God zal mensen ter verantwoording roepen als ze dieren zonder geldige reden doden. Een van de geldige redenen is vleesconsumptie. De volgende overlevering benadrukt dit ten zeerste:

Overgeleverd door ʿAbdullāh ibn ʿAmr: “De Gezant van God -vrede zij met hem- zei: ‘Er is geen persoon die een vogel of iets groters doodt zonder rechtmatige reden, of Allah zal hem ernaar vragen.’ Er werd gevraagd: ‘O Boodschapper van Allah, wat een rechtmatige reden?’ Hij antwoordde: ‘Dat hij het slacht en opeet, en niet enkel de kop afhakt en weggooit.” [21]

Dieren zullen getuigen dat ze zinloos gedood zijn

De volgende overlevering van de Profeet Mohammed -vrede zij met hem- laat zien dat dieren op de Dag des Oordeels zullen getuigen tegen degenen die hen zinloos hebben gedood:

Ṣālih ibn Dinār, die van ʿAmr ibn al-Sharīd hoorde, zei: “Ik hoorde al-Sharīd zeggen dat hij de Gezant van God -vrede zij met hem- hoorde zeggen: ‘Wie een vogel zinloos doodt, zal zich op de Dag des Oordeels bij God, de Verhevene en Glorieuze, moeten verantwoorden. De vogel zal zeggen: “O mijn Heer, die-en-die heeft mij zinloos gedood en niet om enig nut.” [22]

Het brandmerken van dieren

Vroeger werden dieren ter identificatie gebrandmerkt. Dit is wettelijk niet meer toegestaan. Volgens de wet is een andere vorm van brandmerken “vriesbranden” al sinds 1996 verboden, maar de overheid verleent sindsdien iedere 5 jaar ontheffing van dit verbod, op aandrang van de kleine groep melkveehouders die dit nog doen. [23]

De Profeet Mohammed -vrede zij met hem- liep eens langs een ezel en zag dat het dier in zijn gezicht was gebrandmerkt. Hierop vervloekte hij degenen die dieren verminken door middel van brandmerken, en verbood hij deze praktijk:

“De Profeet -vrede zij met hem- liep langs een ezel die in zijn gezicht was gebrandmerkt. Hij zei: ‘Hebben jullie niet gehoord dat ik degenen vervloekt heb die een dier in zijn gezicht brandmerken of in het gezicht slaan?’ Hij verbood dat toen.” [24]

Zo min mogelijk leed bij het slachten

De Profeet -vrede zij met hem- vertelde dat God heeft voorgeschreven dat alles op de beste manier moet gebeuren. Wanneer je het leven van een dier neemt voor vleesconsumptie, moet dat op de best mogelijke manier worden gedaan. Hoewel bij dit proces niet al het leed kan worden voorkomen, moet het zo gebeuren dat het dier zo min mogelijk pijn ervaart:

“De Gezant van God -vrede zij met hem- zei: ‘God, Zalig is Hij en Verheven, heeft voorgeschreven dat alles op een goede manier moet gebeuren. Dus als je een leven neemt, doe dat dan op de beste manier. En wanneer je een dier slacht, gebruik dan de beste methode, want ieder van jullie zou zijn mes moeten slijpen en het dier zo min mogelijk leed moeten aandoen.” [25]

Rekening houden met dieren tijdens het slachtproces

Zelfs tijdens het slachtproces heeft de Profeet Mohammed -vrede zij met hem- richtlijnen gegeven om rekening te houden met de gevoelens van dieren. Hij benadrukte dit als volgt:

Overgeleverd door ʿAbdullāh bin ʿAbbās: “Een man liet een schaap voor de slacht liggen terwijl hij zijn mes aan het slijpen was. Hierop zei de Profeet -vrede zij met hem-: ‘Wil je het schaap twee keer dood laten gaan? Waarom heb je het mes niet geslepen voordat je het schaap neerlegde?” [26]

Het is opmerkelijk dat dit thema zwaar onderbelicht is in de westerse samenleving en dat er een gedachtegoed is ontstaan dat de islam juist geen dierenrechten erkent. Ritueel slachten en het offerfeest worden vaak uit hun context gehaald, waardoor het lijkt alsof de islam het meest dieronvriendelijk is.

Ten slotte

In werkelijkheid kende de islam al meer dan twaalf eeuwen geleden rechten toe aan dieren en erkende het hun intrinsieke waarde. De Profeet -vrede zij met hem- legde sterk de nadruk op barmhartigheid en goedheid jegens alle levende wezens. Het verbod op dierengevechten, dierenmishandeling en het voor de sport doden van dieren, zijn slechts enkele voorbeelden van de zorg die de islam toont voor het welzijn van dieren. Deze principes onderstrepen dat barmhartigheid en respect voor het leven diepgeworteld zijn in het islamitisch geloof.

Om deze reden is het van groot belang om het idee te ontkrachten dat de islam onverschillig staat tegenover dierenrechten. In plaats daarvan moeten we ons bewust zijn van de rijke geschiedenis van dierenwelzijn binnen de islam en deze kennis delen om misverstanden weg te nemen. De nadruk op barmhartigheid, compassie en respect voor alle levende wezens vormt een integraal onderdeel van het geloof, en het is tijd dat deze kant van de islam in de westerse samenleving meer erkenning krijgt.